W dziwnym roku pandemii zostałem poproszony o jedno z ciekawszych filmowych zadań - zaprzyjaźniony festiwal filmowy Cinematik ze Słowacji zaprosił mnie do selekcjonowania filmów dla specjalnej sekcji poświęconej polskiemu kinu, zatytułowanej Poland Magnified - "zbliżenie na Polskę". Dziewięć tytułów, które weszły na ekrany w ostatnich trzech latach. Miał to być jeden z dwóch głównych polskich akcentów tegorocznego festiwalu, obok retrospektywy Wojciecha Smarzowskiego.
W kwietniu wysłałem pierwszą listę, na której znalazło się dziewięć tytułów. Po kilku tygodniach okazało się, że niektóre filmy albo zostały niedawno wyświetlone na festiwalu (organizatorzy niechętnie pokazują dwa razy ten sam tytuł) lub kopie okazały się niemożliwe do zdobycia. Ostateczna wersja listy powstała w maju (alfabetycznie):
7 uczuć / 7
Emotions (2018), reż. Marek Koterski
Via Carpatia,
2018, dir. Klara Kochańska, Kasper Bajon
Jak pies z
kotem / A Cat with a Dog (2018), reż. Janusz Kondratiuk
Krew Boga /
The Mute (2018), reż. Bartek Konopka
Ułaskawienie
/ Pardon (2018), reż. Jan Jakub Kolski
Mowa ptaków /
Bird Talk (2019), reż. Xawery Żuławski
Wiatr.
Thriller dokumentalny / The Wind. A Documentary Thriller (2019), reż. Michał Bielawski
Wilkołak /
Werewolf (2018), reż. Adrian Panek
Zabij
to i wyjedź z tego miasta / Kill It and Leave This Town (2020), reż. Mariusz Wilczyński
Na liście nie znalazły się dwa tytuły, z którymi wiążą się być może największe sukcesy polskiej kinematografii ostatnich lat, Boże Ciało i Zimna wojna - oba ciekawe i warte pokazania, ale wyświetlane na festiwalu przy innych okazjach. Niestety nie udało się pokazać także Fugi Agnieszki Smoczyńskiej.
Podczas selekcji zależało mi na pokazaniu filmów różnorodnych, istotnych, ale niekoniecznie tych najbardziej kasowych czy głośnych. W towarzyszącym selekcji krótkim wstępie, który napisałem dla festiwalu, akcentowałem dwie cechy najnowszego polskiego kina: nie próbuje kopiować Hollywood (choć dużo odważniej, niż kiedyś, sięga po formuły gatunkowe) i uwalnia się od własnej przeszłości, szuka nowych ścieżek. Kiedy wybierałem filmy i oglądałem polskie filmy jeden po drugim, kilka w ciągu wieczoru, uderzyła mnie świeżość polskiej kinematografii ostatnich lat, wyzwolenie od automatyzmów w doborze tematów i portretowaniu bohaterów, jakiś moment otwarcia, który zobaczyłem w tych filmach.
Układając listę próbowałem także zaakcentować pewną grę ciągłości i zerwania: w Mowie ptaków Żuławski-syn cytuje kino własnego ojca, ale zarazem - żegna się z tym kinem i z samym ojcem, portretowanym jako jedna z postaci, z czułością. Adrian Panek w Wilkołaku podejmuje jeden z klasycznych tematów polskiej kinematografii - potworności wojny - ale opowiada o nim w formule gatunkowej. Film Marka Koterskiego jest w pewnym sensie podsumowaniem wątków, które można znaleźć w jego wcześniejszych filmach, ale w innej formule i skali, jakby na nieco większym płótnie - rozpisany na większą liczbę głosów, niż zazwyczaj, bardziej "cielesny", nieco wyraźniej skoncentrowany na aktorach, nie słowach przez nich wypowiadanych. Via Carpatia to rzadki w polskim kinie udany przykład kina interwencyjnego, choć z racji na ascetyczną formę opowiadający swoją historię raczej do tych "już przekonanych", którzy już wiedzą i współczują. Wiatr - jedyny dokument w sekcji - również wydał mi się i zaczepiony o tradycję polskiego dokumentu (humanistyczną, współczującą), i nietypowy - bo wychwalający, nieco populistycznie (w dobrym sensie tego słowa), twardość ludzi żyjących blisko natury. Krew Boga Konopki spodobał mi się jako propozycja kina totalnego, projektu, w którym wszystko stawia się na jedną kartę - praca kamery i quasi-antropologiczna tematyka przypomniały bardzo mój ulubiony Na srebrnym globie - znów nawiązując do Żuławskiego, wielkiego nieobecnego ostatnich lat. Wreszcie, dosłownie na kilka dni przed domknięciem listy, udało mi się zobaczyć Zabij to i wyjedź z tego miasta - filmowy poemat Wilczyńskiego, który można pokochać za wiele rzeczy - oniryczny nastrój, bezwstydną koncentrację na sobie i konsekwencję, z którą z kilku scen, motywów, słów, postaci buduje się świat, który wydaje się kompletny, nawet jeśli nieco klaustrofobiczny.
Poniżej zamieszczam angielską wersję wstępu, który napisałem jako wstęp do sekcji. Tekst i plan pokazów na stronie festiwalu, z krótkimi opisami poszczególnych filmów, można zobaczyć
tutaj. Żałuję, że nie mogłem pojechać do Piešťan na festiwal - byłem bardzo ciekawy reakcji słowackiej publiczności na niektóre z filmów, choćby aluzyjny film Kondratiuka, który pewnie mocno traci poza polskim kontekstem (ale być może ujawnia też inne zalety) czy mocno osadzony w polszczyźnie film Koterskiego.
*
Poland Magnified
The films selected for the Cinematik section Poland Magnified are characterized by a daring artistic vision and are far from mediocre commercial production. As a set, they show various strategies of vibrant new European cinema that dares to free itself from the formulas of Hollywood film- making as well as from the grandeur of the auteur cinema of the past.
Polish cinema has great traditions and has endured serious hardships. After the Second World War, Polish cinema achieved its heights thanks to the work of several great directors who worked in state sponsored film groups (Andrzej Wajda, Wojciech Jerzy Has, Andrzej Żuławski and Krzysztof Kieślowski among oth- ers). After 1989 and the collapse of state socialism, Polish cinema had to adjust to a new situation and yesterday’s successes were not enough to secure a smooth transition to the new, market based order. During those years, several new filmmakers emerged and they often struggled to find the new ways of successful commercial communication with audiences, both artistically and sound. During the 2010s, the new forms of film funding were put to work and, slowly, new space that enabled certain older and young filmmakers to offer more daring visions emerged.
Section Poland Magnified documents the last three years of Polish cinematography. It gathers both titles oriented toward international audiences and more idio- matic projects that were popular domestically. The first category is repre- sented by Via Carpatia—a low-key, realistic drama about a couple that sets on a journey frequented by refugees to find a trace of their relative trapped somewhere on the fenced borders of Europe. An exemplary movie of the sec- ond type is an instant cult classic 7 Emotions by the veteran of grotesque and at the same time lyric portrayal of the everyday, Marek Koterski. In his newest movie, the most renowned and popular Polish actors are cast as children in a hilarious and bitter tale of the traumas of growing up. One of the most important movements of the recent Polish film production is historical drama, represented in the section by two titles. Pardon by Jan Jakub Kolski conveys the complexity of Polish contemporary history in the moving tale of a couple struggling to provide a proper burial for their child—a young partisan killed right after the war by communist forces. A different view of the war, but also from the perspective of the victims of history, is provided by a younger filmmaker, Adrian Panek, in his second feature called Werewolf. The story of children—concentration camp survivors—trapped by SS-trained dogs in a remote castle has the characteristics of parable and classic thriller.
This last picture also marks the new boldness, with which Polish filmmakers take on genres and themes less established in the history of art-house Polish cinema. The Mute by Bartosz Konopka presents a story of a medieval bishop on a mission to Christianize one of the last “pagan” tribes of the Baltic Sea coast. It’s highly ambivalent in its portrayal of religion as both a great transform- ing force and a tool in the hands of the powerful. The stylized, frenetic form of the last title shows similarities to the most known “extremist” of Polish cinema, Andrzej Żuławski, and his partly forgotten sci-fi classic On the Silver Globe.
The spirit of late Andrzej Żuławski is strongly present also in another film of the section, Bird Talk, based on his script and directed by his son, Xawery. Bird Talk is as energetic as the best films of Żuławski the father, with dialogues and tempo clearly in the style of the director of Mad Love. Xawery added a lighter touch with his music-video inspired direction to a rather apocalyptic portrayal of the contemporary Polish reality from the father‘s script. The motives of loss are strongly present also in A Cat With a Dog by Janusz Kondratiuk—a per- sonal story of the director’s and his wife’s struggle with the terminal illness of his brother, Andrzej Kondratiuk. Both veterans of cinema—well-known to Polish au- diences—but of radically different temper, they have been keeping distance from each other throughout their adult lives. When Andrzej’s life gets closer to its end, Janusz has to forget about their past differences. Kondratiuk’s movie is program- matically “modest” in terms of form and narrative but achieves the rarely seen levels of emotional sincerity.
Finally, Kill It and Leave This Town, the only animation in the selection, is a case of a radical vision alien to any artistic compromise. Fourteen years in the mak- ing, the feature by Mariusz Wilczyński is set in the imaginary space of his memory and past experiences. The film moves between the personal fantasy and the grim portrayal of reality and is populated by tender, fragile and obsessive characters, including Wilczyński who is no less important than the others. The selection is sealed with a classic documentary, Wind – A Documentary Thriller. The film is set in the mountain region of Poland and tells the story of three characters, all of them struggling with the phenomenon of strong wind (called „halny”) that causes not only material but also psychological strain in the highland communities. The film is exceptional in its humanist tone and the way it portrays everyday people as larger-than-life characters who are able to struggle face to face with the forces of nature.
Every set of a few titles that would attempt to portray as varied cinematography as the Polish one will be inevitably subjective. This selection is also the case—it was made deliberately, away from the simple criteria of cinematographic success, such as box office and festival awards. The films selected for the Cinematik section Poland Magnified are characterized by a daring artistic vision and are far from mediocre commercial production. As a set, they show various strategies of vibrant new European cinema that dares to free itself from the formulas of Hollywood film- making as well as from the grandeur of the auteur cinema of the past.
*
Ilustracja: kadr z filmu Zabij to i wyjedź z tego miasta, materiały dystrybutora.
